Een goedemorgen met…
Op zaterdagmorgen 25 september 2004 mocht ik het ruim twee uur durend TROS-Radio-programma ‘Een goedemorgen met…’ samenstellen en presenteren. De regie was in handen van Aukelien van Hoytema. Hieronder volgen de gegevens van de uitgezonden fragmenten en de verbindende teksten.
Antonio Vivaldi: Sonate in E
Jaap van Zweden met het Combattimento Consort Amsterdam o.l.v. Jan-Willem de Vriend.
Goedemorgen. Als jongen ben ik met klassieke muziek opgegroeid. Televisie hadden wij thuis niet. Toen ik tien was keek ik af en toe wel eens bij een vriendje naar Pipo de Clown, daar bleef het bij. Nee, in die tijd gingen mijn vader, mijn moeder en ik – soms meerdere malen per maand – op zaterdag met de trein naar Utrecht. Daar bezochten we een ‘platenspeciaalzaak’: die winkel heette Wagenaar en was een oase van rust en prachtige muziek. Na urenlang luisteren in kleine houten cabines werd er een keuze gemaakt. Een klassieke langspeelplaat rijker gingen we dan weer naar huis…
U hoorde net een fragment uit die traditie: de sonate in E, Al Santo Sepolcro, van Antonio Vivaldi, overigens in een uitvoering die tóen nog niet bestond; deze opname dateert uit 1990, Jaap van Zweden met het Combattimento Consort Amsterdam onder leiding van Jan Willem de Vriend. Vanochtend wil ik U een aantal uiteenlopende muziekfragmenten laten horen die allemaal met mij persoonlijk óf met mijn werk te maken hebben. Muziek die inspireert, die de fantasie prikkelt, die beelden en emoties oproept. Als tweede nu een geheel eigen visie op het werk van Vivaldi, gezongen door een zangeres en actrice die ik toen – ik was zestien – al zeer bewonderde. Ruim dertig jaar later mocht ik met haar werken en speelde ze één van de hoofdrollen in Saint Amour, een telefilm naar een eigen scenario die ik maakte voor de IKON Televisie.
Jasperina de Jong: Vivat Vivaldi
Een legendarisch nummer was het: Vivat Vivaldi, geschreven door Guus Vleugel naar het Concert in A voor twee violen. Jasperina de Jong zong het in 1964, de bloeitijd van het Lurelei-cabaret. Goed: muziek, film, televisie, beelden, geluid, daar hou ik mij in mijn werk mee bezig. Scenarioschrijven is verhalen vertellen, regisseren is verhalen vormgeven. Zoals een dirigent en zijn musici werken aan de droom van een componist, zo werken een regisseur en zijn acteurs en actrices aan de droom van een scenarioschrijver. Natuurlijk is ambachtelijkheid een eerste voorwaarde, maar een oorspronkelijk, geloofwaardig en eerlijk eindresultaat is essentieel. Alleen dán werkt het. Geloven wat je ziet en hoort, dát wil een kijker of een luisteraar.
Johann Sebastian Bach: Cello Suites
U hoorde de prélude van de 4e cellosuite van Johann Sebastian Bach, BWV 1010, uitgevoerd door Yo-Yo Ma. De keren dat ik hem heb horen spelen in het Concertgebouw gelóófde ik wat ik zag én hoorde. De concentratie, de interpretatie, het schijnbare gemak, alles in deze man valt volledig samen met de muziek die hij speelt. Soms zie je acteurs – gedreven door hun personage – op een zelfde manier op de toppen van hun kunnen excelleren. Dan nemen ze je mee in de wereld die zij geschapen hebben. Carine Crutzen en Gijs Scholten van Aschat, in de dramaserie Oud Geld, samen in pijn over hun overleden kind, dat was ook zo’n moment waarin álles met elkaar samenviel.
Gustav Mahler: Kindertotenlieder
‘Oft denk‘ ich, sie sind nur ausgegangen’, ‘Oh, sei nicht bang, sie machen nur ein weiten Gang’. U hoorde één van de Kindertotenlieder van Gustav Mahler, gecomponeerd naar een gedicht van Friedrich Rückert en gezongen door Christa Ludwig. Een mezzo-sopraan met een gevoelige interpretatie. Deze uitvoering heb ik in 1987 gebruikt als filmmuziek in een aflevering van de dramaserie Twee mensen, met Linda van Dijck in de hoofdrol. Nog steeds als ik deze muziek hoor, zie ik de beelden voor me van moeder en kind in dát verhaal. Omdat ze zo ongelofelijk mooi gespeeld en gezongen worden, wil ik U tot slot van deze eerste reeks nog twee fragmenten laten horen, waarin het verdriet om de dood een belangrijke rol speelt.
Tomas Luis de Vittoria: Jesu Dulcis
U hoorde Jesu Dulcis van de zestiende eeuwse Spaanse componist Tomas Luis de Vittoria, uitgevoerd door het Philharmonisch Orkest van de BBC in een nieuwe transcriptie van dirigent Leopold Stokowski, een opname uit 1952. Nu een overbekende aria die echter zó indrukwekkend vertolkd wordt, dat ik het niet kan laten in dit programma voor de tweede maal iets van Johann Sebastian Bach te laten horen.
Johann Sebastian Bach: Mattheus Passie
U herkende natuurlijk het ‘Erbarme dich’ uit de Mattheus-Passie van Bach. Deze versie werd uitgevoerd door de Nederlandse Bachvereniging en het Amsterdam Barok Orkest onder leiding van Ton Koopman, solist was de 43-jarige Duitse countertenor Kai Wessel, een mannelijke alt. Bach, Händel, Mozart, Beethoven, Chopin, Brahms, Tsjaikovsky, dat waren de componisten uit mijn jeugd. Pas halverwege de middelbare school, en vooral tijdens mijn studie aan de Toneelschool in Amsterdam, ben ik ook andere componisten gaan waarderen. Strawinsky, Prokovjev, Shostakovich, maar natuurlijk ook Kurt Weill, een componist met wiens werk ik zowel in mijn toneelschooltijd als bij vele theaterproducties daarna voortdurend geconfronteerd werd.
Kurt Weill: Aufstieg und Fall der Stadt Mahagonny
‘Ach bedenken sie, Herr Jacob Schmidt’. U hoorde de vermaarde Lotte Lenya in Aufstieg und Fall der Stadt Mahagonny in een opname met het Noord-Duitse Radiokoor en Orkest uit 1956 o.l.v. Wilhelm Brückner-Rüggeberg. Ik leerde het werk van Brecht en Weill kennen toen ik – nog voor mijn toneelschooltijd – theatertechnicus was bij Toneelgroep Ensemble. Adèle Bloemendaal en Jenny Arean stonden centraal in een documentaire revue over het leven van Brecht. Een kennismaking die een aantal jaren mijn kijk op theater zou bepalen. Het was dan ook niet onlogisch dat ik met een voor die tijd groots opgezette enscenering van Mahagonny mijn eindexamen deed als regisseur en aan een professionele loopbaan begon, eerst in het theater, later bij de televisie. Vanaf dat moment ben ik – of dat nou schrijvend of regisserend is, in het theater of voor het kleine of grote scherm: vanaf dat moment ben ik van één ding zeker: mijn vak is verhalen vertellen. Terug naar de muziek. Soms vallen de interpretatie van de tekst en de rolopvatting van de uitvoerenden zo samen dat zingen en acteren in elkaar vervloeien, zoals in het volgende fragment.
Claudio Monteverdi: Maria-Vespers
‘Pulchra es, amica mea’ (Je bent mooi, mijn lief). Het werd gezongen door de sopranen Ann Monoyios en Marinella Pennichi, uit de Maria-Vespers van Claudio Monteverdi. Dit was een uitvoering door het Monteverdi Choir en de English Baroque Soloists onder leiding van John Eliot Gardiner, in 1990 live opgenomen in de San Marco Basiliek in Venetië. Nog zo’n intens beleefd moment, een van mijn lievelings-aria’s.
Henry Purcell: Dido en Eneas
‘When I am laid in earth, may my wrongs create no trouble in my breast; remember me, but ah! forget my fate!’ Het klaaglied van Dido, Koningin van Carthago in de gelijknamige opera van Henry Purcell, gezongen door Carolyn Watkinson, het Monteverdi Choir en de English Baroque Soloists o.l.v. John Eliot Gardiner. Een bijzonder werk, alleen al door het tot dan toe in operaland, eind zeventiende eeuw, ongebruikelijke einde: de zelfgekozen dood van de heldin, in de steek gelaten door haar geliefde Eneas.
Giovanni Battista Pergolesi: Stabat Mater
Hemelse muziek, met heldere stem gezongen door de sopraan Emma Kirkby en de countertenor James Bowman, in 1989 opgenomen door de Academy of Ancient Music onder leiding van Christopher Hogwood met Emma Kirkby en James Bowman.. U hoorde het Stabat Mater Dolorosa, een gedicht van zestig regels uit de veertiende eeuw over de zeven smarten van Maria. Op muziek gezet door een groot aantal uiteenlopende componisten, van Palestrina tot Haydn, van Schubert tot Liszt, van Penderecki tot Poulenc. De versie die U nu hoorde is van de in 1736 op 26-jarige leeftijd gestorven componist Giovanni Battista Pergolesi. Dan nu een stap in de tijd: we gaan naar Gustav Mahler, zijn Derde Symphonie in D-mineur uit 1896.
Gustav Mahler: 3e Symphonie
‘Kräftig. Entschieden’. Met deze muziek begon mijn televisiefilm Wie aus weiter ferne, in 1994 uitgezonden door de NPS, met Willem Nijholt, Joop Admiraal en Loes Luca in de hoofdrollen. U hoorde nu de Berliner Philharmoniker onder leiding van Bernard Haitink, destijds werd de filmmuziek uitgevoerd door Nederlands beste semi-professionele symphonie-orkest, het onvolprezen Con Brio, onder leiding van dirigent Iman Soeteman. Wie aus weiter ferne, geschreven door Nirav Christophe en Jacques Peeters,was een parafrase op dirigenten als Haitink of Chailli. Een wereldberoemde Mahler-dirigent keert na jarenlang verblijf in het buitenland terug naar Nederland om Mahlers derde te dirigeren.Tot zijn verbijstering staat zijn geliefde Concertgebouw in de steigers. Het repeteren wordt hem door de restauratiewerkzaamheden onmogelijk gemaakt en de maestro begint aan een eenzaam gevecht met zichzelf, zijn musici en het gebouw. Het volgende fragment eindigt – ohne hast – met de beroemde posthoornsolo, in het Concertgebouw meestal geblazen vanaf een van de bovengangen achter het balkon. In de film werd de rol van de hoornist gespeeld door Joop Admiraal, de posthoornsolo zelf werd geblazen door Jos Verspagen.
Gustav Mahler: 3e Symphonie
Een werk vol dramatische tegenstellingen en het fundament onder de televisiefilm die ik destijds voor de NOS mocht maken. De hoofdfiguur, met passie gestalte gegeven door Willem Nijholt, vindt pas rust wanneer hij de ideale plaats voor de posthoornsolo gevónden heeft, de solíst zich tussen de bouwvakkers bevindt en de orkéstleden op de bouwsteigers aan de buitenkant van het gebouw staan opgesteld voor de finale. Om even de zinnen te verzetten, én om de vrouw te eren die in Wie aus weiter ferne álle vrouwenrollen speelde, nu een staaltje ‘muzikaal acteren’ van actrice Loes Luca.
Erwin Schulhoff: Sonata Erotica
‘For gentleman only’. U hoorde een eigenzinnige versie van deze dadaïstische solo van Erwin Schullhoff, in een uitvoering uit 1996 door de Ebony Band onder leiding van Werner Herbers. Goede verhalen zijn altijd subjectief, ze worden telkens opnieuw verteld en ze veranderen en groeien per keer dat ze verteld worden. Een mooi voorbeeld daarvan is Alban Bergs opera Wozzeck, geschreven en gecomponeerd naar het gelijknamige toneelstuk van Georg Büchner, dat zélf weer gebaseerd was op de feiten rond een in 1821 gepleegde ‘crime passionelle’. U hoort het einde van de opera die het verhaal vertelt van een man zonder woon- of verblijfplaats, een werkloze, een kánsloze die ten onder gaat aan de kilte van zijn doelloze bestaan. Nadat Wozzeck de moeder van zijn zoontje van het leven heeft beroofd, verdrinkt hij zichzelf. Nietsvermoedend speelt het jongetje buiten, tot vriendjes hem komen vertellen dat het lichaam van zijn dode moeder gevonden is…
Alban Berg: Wozzeck
‘De mens is een afgrond, het duizelt je, als je erín kijkt’. U hoorde een uitvoering van het koor en kinderkoor van de Duitse Staatsoper Berlin en de Staatskapelle Berlin onder leiding van Daniël Barenboim. Ik zag deze opera in 1998 in het Muziektheater, overigens ook met de bariton Franz Grundheber in de rol van Wozzeck, in de regie van een grootmeester, de Duitser Willy Decker, met het Nederlands Philharmonisch Orkest onder leiding van Hartmut Haenchen. De perfecte balans van muziek, zang, enscenering én vormgeving maakt Wozzeck tot één van de mooiste opera’s die ik ooit heb gezien.
We gaan nu richting filmmuziek. Filmmuziek, maar ook toneelmuziek wordt funktioneel gebruikt. Had je eerst de pianist die de beelden op het doek illustreerden met fragmenten uit het bestaande muziekrepertoire, later ging men speciaal voor film componeren. Satie, Strauss, Honegger, maar vooral een aantal Rússische componisten waren de voortekkers. Midden jaren zeventig heb ik een serie documentaires gemaakt over de geschiedenis van de Sovjet Cinema. Een tiental dagen lang werden mij in een projectiezaaltje van de Russische ambassade in Oost-Berlijn films getoond; van Pudowkin tot Dovzenkho, van Vertov tot Eisenstein, van Elem Klimov tot Andrej Tarkovsky. In die tijd maakte een aantal van die films enorme indruk op me. U hoort een fragment uit de éérste geluidsfilm, de éérste echte ‘filmopera’ van Sergei Eisenstein: Alexander Nefsky. De muziek voor deze film werd in 1933 gecomponeerd door Sergei Prokovjef.
Sergei Prokovjef: Alexander Nevsky
Het veld van de doden. Een jonge Russische vrouw dwaalt eenzaam tussen de gesneuvelde soldaten op het ijs, op zoek naar haar geliefde. Deze aria werd gezongen door de mezzo-sopraan Evgenia Gorohovskaya met het oudste symphonieorkest van Rusland, het Philharmonisch Orkest van St. Petersburg, onder leiding van Yuri Temirkánov. Filmmuziek maken en gebruiken is een proces van wederzijdse beïnvloeding, van passie en inspiratie. Soms dicteren de beelden de muziek, soms is het andersom en worden de beelden gemonteerd op de muziek, gecomponeerd of bestaand. Een enkele maal, en dat is bijzonder, hebben verhalen geen woorden nodig, dan zijn ze universeel, zoals muziek… Luistert u naar een verhaal zonder woorden…
Dmitri Shostakovich: Strijkkwartet Nr. 8
U hoorde het derde deel, het allegretto, van het Achtste strijkkwartet van Dmitri Shostakovich, opus 110, geschreven in 1960, uitgevoerd door het Borodin Kwartet, opgericht in 1944. De eerste keer dat ik deze vier mannen zag in de Kleine Zaal van het Concertgebouw maakte een onuitwisbare indruk. Wanneer je probeert te luisteren naar de verschillende instrumenten: naar de eerste en de tweede viool, de altviool, de cello – bespeeld door die kleine broze Valentin Berlinsky, al meer dan 50 jaar lid van dit kwartet! – wanneer je luistert naar die verschíllende instrumenten dan hoor je dat er een verhaal verteld wordt. Dan hoor je stemmingen, contrasten, karakters, dan hoor je de leider, de volger, de dwarsligger, de eenling, het gevecht van de eenling met de groep. Dan ontdek je de dialoog, het conflict, het drama. Shostakovich begon zijn carrière op zeventienjarige leeftijd als pianist bij de stomme film, een bijbaantje om geld te verdienen. In 1926 ging zijn Eerste Symphony in première en was zijn naam gevestigd. Een paar jaar later schreef hij zijn eerste filmscore.
Dmitri Shostakovich: The Film Album
In een kleine vier minuten filmmuziek is een grotere diversiteit van stemming en sfeer nauwelijks denkbaar. U hoorde een fragment uit ‘Alleen’, de eerste geluidsfilm van het Russische duo Grigori Kozintsev en Leonid Trauberg, in 1931 uitgebracht met een filmscore van Dmitri Shostakovich. Een simpel, dialoogloos verhaal over een jonge kweekschoolstudente uit het ‘beschaafde’ Leningrad die aan haar eerste baan begint in het verre Siberië en daar de strijd aan gaat met de locale bevolking. U hoorde een opname uit 1998 door het Koninklijk Concertgebouworkest onder leiding van Riccardo Chailly. Wederom een stap, niet zozeer in de tijd als wel in stijl en smaak. Minimal music, je haat het of je houdt ervan, een tussenweg lijkt niet mogelijk. Ik laat U een paar fragmenten horen die mij, en Rens Machielse, de componist waar ik veel mee werk, inspireerden.
Philip Glass: The Poet Acts
‘The poet acts’. U hoorde muziek van filosoof, wiskundige en componist Philip Glass uit de speelfilm The Hours met Meryl Streep, Julianne Moore, en Nicole Kidman als Virginia Woolf. De uitvoering was van het Lyric Quartet onder leiding van Nick Ingman, met Michael Riesman aan de vleugel. Regisseur Stephen Daldry maakte met deze film een meesterwerk. Muziek en beelden vervloeien tot een eenheid zoals je die weinig tegenkomt. Luistert U naar ‘Morning passages’ uit dezelfde filmscore.
Philip Glass: Morning Passages
Om u te laten horen waar persoonlijke smaak en muzikale belangstelling in de werkpraktijk van een regisseur-scenarioschrijver toe leiden, wil ik u een aantal fragmenten laten horen van Néderlandse componisten die zich specialiseren in filmmuziek. Ik noemde eerder al Rens Machielse. Als eerste de door hem gecomponeerde titelmuziek uit Novemberlicht, een Telefilm die ik in 2003 voor de IKON Televisie maakte naar een scenario van Helena van der Meulen.
Rens Machielse: Novemberlicht
Een houtblazers-ensemble, ondersteund door een contrabas, vertolkte in Novemberlicht de stem van de natuurelementen. Groot contrast met het nu volgende fragment: muziek uit een Nederlandse televisieserie die hoort bij het beste wat er op dat gebied gemaakt is.
Theo Nijland: Bij Nader Inzien
Herinnert u het zich? De VPRO-serie ‘Bij nader inzien’, begin negentiger jaren uitgezonden, regisseur Frans Weisz, een collega die ik zeer bewonder om zijn ambachtelijkheid en zijn consistentie. U hoorde de apotheose, een prachtig rond gecomponeerd werk van Theo Nijland, uitgevoerd door ondermeer Esther Apituley en Larissa Groeneveld. Nu een fragment uit een Nederlandse speelfilm: Left Luggage. Edwin de Vries schreef het scenario naar het boek van Carl Friedman, Jeroen Krabbé regisseerde, Henny Vrienten componeerde het pianothema van Mrs. Kalmann, in de film vertolkt door Isabella Rosselini, hier op de vleugel gespeeld door Martijn Breebaart.
Henny Vrienten: Left Luggage
Tot slot van deze uitzending wil ik u een fragment laten horen uit de soundtrack – dat zijn de dialogen, de sfeergeluiden én de filmmuziek – van mijn laatste film, Gebroken Rood. Overmorgen gaat deze nieuwe IKON-telefilm, naar een scenario van Carel Donck en geproduceerd door Waterland Film & TV in première op het Nederlands Film Festival in Utrecht. Eerst hoort u de stemmen van André van den Heuvel en hoofdrolspeler Hans Croiset, later die van twee talentvolle jonge acteurs: Sarah Jonker, op dit moment nog studente aan de Toneelschool in Arnhem en Waldemar Torenstra, ondermeer bekend van de speelfilm Ja Zuster Nee Zuster en de populaire VARA-dramaserie The Band.
Dank dat u luisteren wilde. Nog een plezierige zaterdag!